1831 yılındaki genel nüfus sayımına kadar Osmanlı’da veled-i ve birader-i şeklinde akrabalık bağları gösterilirken aynı gelenek genel seçimler sonrasında da devam ettirilmiş ise de daha sonra Kara Ağac’ın sâkinleri lâkab almaya başlamıştır. İlçe halkının 1896 yılı esame kayıdları itibariyle aldıkları birçok lâkaba hem Zafer Onar’ın Şarkikaraağaç isimli eserinde (141) hem de aynı zamanda bu kaynaktan faydalanan Mühendis yazar Ramazan Topraklı ve Dr. A. Yağmur Topraklı imzalı ‘Tarih ve Kültürümüzde Karaağaç‘da da kısmî eksiklikle (142) rastlıyoruz. Lâkablar Nüfus Defteri’nde de mevcut.
   Ayrıca F.Küpçü’de Mahalle-i Alucuklar, Gariye şeklinde geçiyor ve RT de Alcıklar Gariyesine istinaden “bu köy Vakıfdinek veya Aşağıdinek olmalıdır” yorumunda bulunuyor ki Alucuklar Kara Ağac’ın 4 mahallesinden biridir.
   1896’da isimlerini gördüğümüz, soyadı kanunundan bi’haber Kara Ağaclı nice insanlarımız, ilerleyen yıllar içinde de lâkab furyasıyla karşılaşmışlar ve bunlar, soyadının kabulüne rağmen bugün dahi ehemmiyetle kullanılır olmuştur. Zafer Onar’ın eserinde yer alan lâkablarda hiçbir menfî söz ve yakıştırma bulunmazken, bugün Şarkî Kara Ağaç’ımızda telâffuzu hiç hoş olmayan birçok amiyane tâbir meâlinde lâkab sahibi sülâleler mevcuttur. Biz bunlardan ziyade hoş ve aslı olan lâkabları değerlendiriyoruz. Diğerlerini vermeyişimize sebeb, o çok uydurma sözlerin Kara Ağac’ın ulvîyetine denk hiçbir taraflarının olmamasıdır.

   1831 Genel Nüfus sayımına kadar ata ve veled-i şeklinde ifadelendirilen aileler, sayımdan sonraki dönemlerde lâkab almaya başlamışlardır. Baba ve veled isimlerinin birbirine benzer çoklukları dolayısıyla daha önce müşkül bir durum arzeden soy kütüğü, zamanla yeni ibarelerin kullanılmaya başlanmasıyla daha esnek bir hâl almış ve bu durum nihayet soyadı kanunu neticesi en sahih hâle bürünmüştür.
  Kara Ağac’da hem Osmanlı’nın son zamanlarında, hem de Cumhuriyet döneminin kısmî devrinde kullanılan lâkablarla ilgili bir kısım bilgiler aşağıda verilmiştir. Buna göre Kara Ağac ve Şarkî Kara Ağac’da kullanılan genel lâkablar aşağıya alınmıştır.

   Helvacılık denilince, ülkemizde ilk akla gelen şehir, Nâhiye Kara Ağac’dır. Isparta Livâsı’nın Kara Ağac dâhil bütün alanlarında, 1522’lerde dahi 12.679 tahunhane işçilerinin bulunması oldukça dikkat çekicidir. Isparta Livâsı’nda tahunhane, 126 parçayı teşkil eden sabunhane, balıklagu, arazi, harim, cevizlik ve meyvelik içinde önemli bir yer tutuyor.
   Hâsshâ-i Mir-livâ’nın tahunhanehasında çalışan nefer sayısı 1.489, Timarhâ-i Zu‘ama ve Erbâb-i Timar’ın tahunhane ve sabunhanesinde çalışan nefer sayısı da 22.178 olmak üzere 23.667 kişi bir arada yazılan bu iki meslektendir. Helvacılığın temel maddelerinden olan susam yağı imalâtında çalışan takribi kişi sayısı da, tahunhane-sabunhane yekûnunun yarısı 11.190 ile Hâsshâ-i Mir-livâ’nın tahunhânehası çalışan 1.489’un toplamı 12.679’dur.

   Elbette tahunhânelerin işletilmesiyle önem kazanan helvacılık mesleği bilhassa Şarkî Kara Ağac’da farklı birer durum arzeder. Çünkü tahunhânelerin ekserisi yağcılık üzerine faaliyet gösterirken zamanla helvacılığın merkezine dönüştürülmüştür. Bu husustaki en gelişmiş mekânlar ise Kara Ağac’da tesis edilmiş, en ehil helvacılar da yine Kara Ağac’da yetişmişlerdir. Bugün helva denilince Kara Ağac’ı hâtırımıza getiren insanlar, malûm mesleği sadece ilçemizde değil Konya, Ankara, Bursa ve İstanbul gibi ülkenin birçok yerinde, ünlü birer sanayi seviyesinde sürdürmektedirler. Peki, tarihe geçen Kara Ağac’ın ilk helvacıları kimlerdir ve bunun bize esamesini veren tarih kaçtır? Kara Ağac’daki helvacı esnafları, ilk olarak çıraklarıyla birlikte ‘Halvacı, Halvacı veledi, Halvacı şakirdi ve Halvacı çırağı’ başlığı altında 4 sınıfta kayda geçmişlerdir. 1831 yılını esas alan sayımlarda o günün helvacıları içinde en yaşlı görünen Helvacı Süleymân’ın oğlu Mustafa’nın yaşı 65 olarak yazılmıştır. Buna göre babası Süleymân’ı kendisinden en az 18-20 yaş büyük sayarsak 85 yıl geriye gitmiş oluruz ki bu da bize Kara Ağac’ın ilk halvacı ustalarının 1754 veya daha öncesinde dahi ismen bilindiği gerçeğini ortaya koyacaktır. Yani bir anlamda 1750’li yılların tâbiriyle ‘Halvacı Süleymân’ gibi daha niceleri oğulları ve yardımcılarıyla Kara Ağac’da helvacılık mesleğini temsil etmektedirler. Meselâ bir iki misâl verecek olursak Kara Ağac’ın Ulvî mahallesinden Helvacı Hacıbıyıkoğulları’ndan Hasan ve İsmâ‘îl ile Helvacı Kelyusufoğulları’ndan Mehmed ve Osmân aynı dükkânda ikişer kişi helvacı iken yine Alucuklar’dan da Helvacı Kadıoğulları’ndan Osmân ve Nu’man ikişer kişiyle helvacılık yapmaktadırlar. Isparta’nın ünlü erkânlarından Mahmud Efendi’nin vefad tarihi 1633 olarak tarihe geçen kayınpederi Helvacı Mehmed Efendi’yi de bu hususta dikkate almak gerekirse tarih çok daha öne çekilecektir.
   Kara Ağac’da mezkûr ifadelere cevab veren malûm tarihin ilk görünen halvacıları Mahalle-i Câmi-i Kebir’de ‘Helvacı 32, Halvacı veledi 44, Halvacı çırağı 12, Halvacı şakirdi 5’ olmak üzere 93 kişidir. Bu rakam Mahalle-i Ulvî ‘de ‘Halvacı 17, Halvacı veledi 18, Halvacı çırağı 76’ olarak yekûn 41, Mahalle-i Vasatî’de ise ‘Halvacı 34, Halvacı veledi 45, Halvacı çırağı 14, Halvacı şakirdi 2’ toplam 95, Alcuklar’da da ‘Halvacı ve Halvacı veledi 17’şer, Halvacı çırağı 4 ve Halvacı şakirdi 1’ adet olmak üzere 39 kişidir. Kara Ağac’ın dışında sadece bir yerde ve bir adet halvacı vardır, o da Çarık Saray’ın Bölükler mahallesindedir. Buna göre 1800’lü yıllarda Kara Ağac’da Halvacı sayısı 100, Halvacı veledi 124, Halvacı çırağı 36 ve Halvacı şakirdi de 8 olmak üzere yekûn 268 kişidir.

   Bazı köy ve mahallere işaret edilen konu Böcüzâde’de şöyle geçiyor: “Kasaba hanelerinin duvarları kerpiç ve üzerleri topraktan olup fevkani ve tahtani alel-ekser iki kat ve ikişer-üçer odalıdır. Mahallatının taksimatı ve caddeleri oldukça münasebetli ve vasicedir. Kale Mahallesi denilen mevkide bazı kale taşlarına benzer büyük ve resimli ve bazen yazılı taşlar temel taşları yerinde müşahede olunmasına ve 1250 (1835) tarihine kadar kale kapıları namıyla bir iki köhne kapının mevcut olduğunu görenlerin, bilenlerin söylemesine göre zamanıyla burada da bir kale var imişse de şimdilerde o eserler de kalmamış ve büsbütün mahv ve na-büd olmuştur. Şu hâlde Hâmidoğlu Hüseyin Bey'in Hüdavendigâr Han Gâzi Hazretleri’ne sattığı Karaağaç bu Karaağaç kazâ ve kalesi demek olduğundan şüphe yoktur.
   Kazânın kura-i mülhakası etraf-ı erbaasına hep birer ikişer saat mesafede vâki; Zengibar, Sivar, Çarıksaray, Oğras, Köprü, Aslandoğmuş, Vakıf Dinek, Ulvi Dinek, Çaltı, Beyköyü, Arak, Nudra, Viranköy, Çavundur, Yakaemir, Ördekçi, Donarşa, Selendi, Salur, Fakihler, Çeltek, Armutlu, Belceğiz, Ayas, Sürütme, Karayaka karyelerinden ibaret olarak bunların bazılarında miyah-ı cariye ve bağ ve bahçe vardır. 1150 (1738) tarihi sıralarında Göğüsöyüğü, Katı Yayla, Bedir Bey, karyeleri namında üç karye daha olduğu sicillatta görünmüş ise de şimdi bu karyeler harap ve na-büddür.
   Karaağaç'ın dağ köyleri ünvanıyla Yenişar, Bademli, Kürtler, Muma karyeleri merkeze sekiz saat mesafede balkan ve cesim orman içinde olup bunlar zaten Kurucaova, Hoyran, karyeleri ile beraber Yenişar kazası namıyla Tanzimat-ı Hayriye'den evvel Beyşehir Sancağı mülhak olarak müstakil kaza ve sonra nahiye iken 1284 (1868) teşkilâtında nâhiyeliği dahi lağvedilip Karaağaç'a rabt ve ilhak olunmuş ve Kurucaova karyesiyle Hoyran karyesi Beyşehir müzafatından olmak üzere kalmıştır. Kasabanın ebniyesi inşaatına muktezi keresteler, bu dağ köyleri ormanlarından kat ve Beyşehir gölü vasıtasıyla ve icabına göre berren nakil olunur. Mezkûr gölün garp cihet-i Armutlu, Belceğiz, Ayas karyeleri hududuna yanaşır, gölün sayd-ı mahisinden bu karyeler cihetince istifade ederler. Gölün yanaştığı yerler bataklık, çayır ve mera hâlindedir. Ekilip dikilmez.
   Bu sebepten kazânın manda vesair hayvanatı her yerden ziyade menfaat verir. Bir camız inaği yirmi beş-otuz kıyye yağ ve o nisbette peynir verilmek şartıyla icaya ve yarıya verilmek mu'taddır. Kazânın mahsulat-ı arziyesi buğday, arpa, melaz, çavdar, kumdarı, yulaf, nohut, mercimek ve kasretli afyon ve haşhaştan ibarettir.” (143)
   Burada da görüldüğü üzre Kara Ağac köylerinin yine eski ve özel isimlerinden arındırıldığına şahid oluyoruz. Kara Ağac da bitişik Karaağaç biçiminde yazılmıştır. Yine Kale Mahallesi mevkii kale ve öyükleri ile ‘Göğüsöyüğü, Katı Yayla, Bedir Bey karyeleri namında üç karye daha olduğu sicillatta görünmüş ise de şimdi bu karyeler harap ve na-büddür’ şeklinde karye oldukları ve kayboldukları belirtilen Göğüsöyüğü, Katı Yayla, Bedir Bey’den karye yerine mezra‘a veya mahal olarak bahsedilmeliydi. Böcüzâde’den diğer hususları da şöyle okuyoruz:

   Yukarıdaki bölüm, Böcüzâde Süleyman Sami’nin torunu Dr. Suat Seren tarafından Isparta Tarihi isimli yeni çeviri eserde daha sade ve daha teferruatlıca şu şekilde ele alınmıştır: “Şarkikaraağaç ilçesi, ötedenberi Yalvaç Karaağacı demekle mâruf, Isparta'nın doğusunda, Isparta'ya 23, vilâyet merkezi olan Konya'ya 27 saat uzaklıkta bulunan, 7 mahalle ve Afşar nahiyesi dâhil 46 köyden ve 4.316 hanede 9.449'u kadın, 10.234'ü erkek olmak üzere cem'an 19.643 nüfuslu bir ilçedir. Deniz seviyesinden yüksekliği 950 m'dir. (144)

   Şehrin kuruluşuna ve eski hâline delâlet edebilecek eserlerden yalnız Câmi-i Kebir (Uu Câmii) ittihaz edilen Fatih Sultan Mehmed Câmi-i’nin duvarındaki taşta kazılı yazıdan bunun da Selçuklular zamanında H.680 (M. 1282) yılında Gıyaseddin Keyhüsrev III. namına yapıldığı anlaşılmaktadır. (Rüknettin Kılıç Aslan IV'ün oğlu olan bu Selçuklu Sultan 1266-1284 yılları arasında saltanat sürmüştür.) Bir harap mescitte dâhi (Emiri Kebir Yusuf) tarafından yapıldığı, Hicri 759 Receb ayının başında (M. 1358) inşaatın sona erdiği yazılmaktadır. Hamam kapısının üstünde de Hicri 766 (M. 1365) senesi vardır. Daha sonraları tutulan adlî sicillerde ve bazı fermanlarla beratlarda kâh Karaağaç Karyesi, kâh Karaağaç Nahiyesi cümleleri olduğuna göre, Karaağaç'ın ilk kuruluşunda köy veya nahiye olduğu, sonradan kaza yapıldığı veyahut Selçuklulardan önce mâmur ve büyük bir mahâl olduğu halde sonradan harab olduğu, Selçuklular zamanında yeniden köy halinde kurulduğu düşünülebilir. Şarkikaraağaç kazası ahalisinin aslı Saçıkaralı Aşireti'nin Tüller Mahallesi halkından olup, bir zamanlar gezginci ve yazları Karaağaç civarında çadırlarda oturmakta iken gitgide yerleşmeye başlamış ve bu suretle kasabanın yavaş yavaş gelişip bir yerleşme merkezi hâlini almış olduğu halk arasında söylenmektedir. Kasaba halkının bir kısmının da civar köylerden gelerek buraya yerleştikleri öğrenilmiştir. Kasaba düz bir ovanın ortasında, havası gayet güzel olduğu halde, akarsuyu bulunmadığından kasaba içinde bağ, bahçe ve meyvalı ağaç yoktur. Halkın ve hayvanların içme suları kuyulardan çıkarılır. Yerine göre birkaç metre derinlikten su çıkar. Bir aralık Yahya Çelebi adında bir zat künklerle şehre su getirmiş, çarşı ve mahallelere 7-8 çeşme, çarşı içine bir şadırvan yaptırmış ise de, bu su halkın ihtiyacına yetmediğinden, halk eskisi gibi kuyu suları içmekte ve kullanmakta devam etmiştir. Kasabanın kuzeydoğusundaki Çarıksaray köyündeki çaydan ilkbahar ve kış günlerinde bir miktar su getirilmekte ise de bu da bağ ve bahçe sulamaya yetmediğinden ve esasen halkı hayvancılığa ve rençberliğe hevesli olduklarından, hayvanların kolayca tahrip edebileceklerini düşünerek meyvacılık ve sebzecilik yapmadıkları söylenir. Bununla birlikte, bazı meraklı kimselerin bağ, bahçe ve meyvalı ağaç yetiştirdikleri görülmektedir.
   Kasabanın Güneyinde şehre 3 km uzaklıkta bulunan Kızıldağ'da güzel bir su çıkmaktadır. Halk yazın gezinti maksadıyla buraya gider, suyundan ve havasından faydalanırlar. Bu suyu kasabaya getirmek için yapılan birkaç teşebbüs sonuç vermemiştir. Halk burada yetişen ağaçları kutsal sayarak kesmezler, kestirmezler. Ancak köprü, cami, mescit yapımında kullanılmak üzere bazen ağaç kesilebilir. (Bunun için müftüden fetva alındığı görülmüştür.) Halkın bu kutsallık anlayışı bir kısım ağaçların kurtulmasını sağlamış ve ormanların tahribini kısmen önlemiştir. Kasabanın evleri, kerpiç duvarlı ve üzerleri toprak damlıdır. Genellikle evler iki katlı ve üçer odalıdır. Mahallelerin dağılışı ve sokaklar oldukça düzenlidir. Kale mahallesi denilen bir yerde bazı resimli ve yazılı taşlar bulunması ve Hicri 1250 (M. 1834) tarihine kadar kale kapılarının mevcut olduğunu görenlerin ifadelerine göre burada evvelce bir
kalenin mevcut olduğu anlaşılmakta ise de halen bu kaleye ait herhangi bir kalıntı yoktur. Buna göre, Hamidoğlu Hüseyin Beyin, Sultan Murad I.'e sattığı yerler arasında bulunan bu şehrin kalesi olduğunda şüphe yoktur.
Kasabanın dört bir yanında hepsi de birer, ikişer saat uzaklıkta olan Zengibar, Suvar, Çarıksaray, Uğraş, Aslandoğmuş, Köprü, Vakıfdinek, Alevidinek, Çaltı, Beyköyü, Urak, Nudra,
   Viranköy, Çavundur, Yakaemir, Ördekçi, Donarşa, Selendi, Salur, Fakihler, Çelenk, Armutlu, Belceğez, Ayas, Sürütme, Karayaka köyleri bulunmaktadır. Bu köylerin bazılarında akarsu, bağ ve bahçe vardır. Hicri 1150 (M. 1738) sıralarında Göğüshüyüğü, Katıyayla, Bedirbey adlarında üç köy daha bulunduğu adliye sicillerinde görülmüşse de bunlar halen mevcut değildir. Karağaç'ın dağ köyleri adını alan Yenişar Bademli, Kürtler, Muma köyleri dağlık ve orman içinde olup, bunlar zaten Korucaova ve Hoyran köyleriyle birlikte Yenişar kazası adıyla, tanzimattan önce Beyşehir sancağına bağlı iken Hicri 1284 (M. 1867) teşkilâtında nahiye dahi kaldırılarak Karaağaç'a bağlanmış, Korucaova ve Koyran köyleri Beyşehri'ne bağlı olarak kalmıştır.
   (Not: Bu köylerden bazılarının adları değiştirilmiştir. Uğraş=Başdeğirmen, Zengibar=Muratbağı, Nudra=Göksöğüt, Viranköy=Örenköy, Muma=Gökkonak, Donarsa=Çiçekpınar, Vakıfdinek=Aşağıdinek, Alevidinek=Yukarıdinek yapılmıştır.) Kasabanın kereste ve yakacak ihtiyacı bu köylerden kesilerek, Beyşehir gölünden veya karadan şehre nakledilir. Beyşehir gölünün batı hududu Armutlu, Belceğez, Ayas köylerine yaklaşır. Bu köyler halkı gölden balık avlarlar. Göl ayağının suladığı yerlerdeki çayır ve otlaklarda hayvan otlatılır. Bu köylerde mandacılık çoktur. Bir işi manda 20-30 kilo yağ ve o nisbette peynir karşılığı kiraya veya yarıcılığa verilir. Kazanın toprak ürünleri buğday, arpa, melez, darı, kumdan, çavdar, yulaf, nohut, mercimek ve bol miktarda haşhaş ve afyondur.” (145)

   Böcüzâde’nin tesbitlerini dikkatle incelediğimizde bir takım -köylerin isimlerinin okunuşuyla ilgili- eksiklikleri görmemiz mümkün olsa da 1900’lü tarihlerdeki Kara Ağac’ın sosyal durumunu gözler önüne serişi itibariyle metinleri fevkalâde faydalı bulmaktayız.
Böcüzâde tarafından yukarıda da açıklandığı gibi Şarkî Kara Ağac’da eskiden beri varolan lâkın sıfat değişikliğine uğrayan köylerin isimlerine rastlıyoruz. Burada daha evvel karye iken 1839 sayımında çiftliğe dönüşen Karayaka, Ayas ve Sürtme’den yine karye olarak bahsedilmektedir. Halbuki Böcüzâde eserini bu yerlerin çiftlik yazıldığı tarihten çok sonra hazırlamıştır. 1475’ten beri kayıdlara karye (köy) olarak geçen bu yerlerin sanırız nüfus ve hane azlığı sebebiyle çiftlik olarak değiştirildiği kanaatindeyiz.
   Zira bizim çocukluğumuz dönemi 1954’lü yıllarda dahi 7 hânede 15 nüfusu bulunan Dilkiler’in dışında, Ayas 10 hâne 20 nüfus, Sürtme 24 hâne 28 nüfus, Armudlu 15 hâne 24 nüfus ve Karayaka da Armudlu’dan daha büyükçe bir köydü.

  “Köylerde envai sebzevat ve kendir ve yonca bulunur. Yoncanın tohumu dahi alınıp Isparta ve sair mahallere götürülerek kıyyesi sekiz-on kuruşa satılır. Ketenlik Yaylası semtinde keten mahsülü de yetişerek eski çıkrıklardan eğirdikleri bir nevi keten ipliğinden bez dokurlarsa da zarif ve ince yapamadıklarından şehirler ahalisi don, gömlek yapıp giymezler. Kendileri giyerler amma umumi sarfiyat ve ihracatı olmadığından bu mencusat o kadar meşhur ve rağbetli tahrik-i terakkiye gitmiş değildir. Fakat yatak çarşafı emsali işlerde çok dayanıklı ve senelerce solmaz ve eskimez yerli dokumalardandır. Bu mahsülün kıysıkları kireç sıvalarda kullanılmak üzere civar şehirlerinin ve merkezi vilayetin her tarafına gönderilir, Kıyyesi iki-üç kuruş eder. Ahalinin giydikleri kış günlerinde çuha, şalvar, cübbe, mintan, kürk. Yaz günlerinde yerli Halep ve Şam kumaşlarından uzun entari ve kadınların elbisesi libas-ı millidir.